CEMAL REŞİD REY [ 25 EKİM 1904 · KUDÜS — 7 EKİM 1985 · İSTANBUL ]

Cemal Reşid Rey, babasının mutasarrıflığı sırasında 25 Ekim 1904’te Kudüs’te doğdu. Babası, Servet-i Fünun döneminde H. Nazım adıyla yazan Ahmet Reşid Bey, amcası ülkemizin tanınmış ressamlarından Osman Hamdi Bey, annesi Fethiye Hanım, kardeşleri sırasıyla Samime Sait, Ekrem Reşid ve Semine Argeşo’dur. Cemal Reşid piyanoyu çok iyi çalan, Liszt’in talebesi Géza von Hegyei, Devlet Efendi, Italo Selvelli ve d’Aranda Paşa’dan dersler almış olan annesinden kulak dolgunluğuyla öğrendi. Beş yaşına gelmeden nota okuyordu ve ilk bestesini sekiz yaşında yazdı. 1910 yılında aile İstanbul’a yerleşince, Galatasaray Lisesi’ne yazıldı. 1913 yılında politik nedenlerle Fransa Cumhurbaşkanı Raymond Poincaré’nin daveti üzerine ailece Fransa’ya yerleşerek  bir yıl Fransa’da kaldılar. Cemal Reşid, Poincaré’nin aracılığıyla Gabriel Fauré ile tanıştırıldı. Aynı yıl Fauré’nin yönlendirişi ile Marguerite Long’un öğrencisi oldu. Küçük yaşta ailece Paris’te Kléber Caddesi’nde Camille Saint-Säens’a komşu olarak ikamet ettiler. 1914’te savaşın başlamasıyla ailece İsviçre’ye gitmeye karar verdiler. Beş yıl sonra Paris’e döndüğünde tekrar Marguerite Long, Raoul Laparra ve Gabriel Fauré’nin öğrencisi oldu. 1923’te Cumhuriyet’in ilanından iki hafta önce Halit Ziya Uşaklıgil’in daveti üzerine Dar-ül Elhan’da Batı müziği bölümünde göreve başladı. 1926’da bestelediği 12 Anadolu Türküsü Paris’te Heugel Yayınevi tarafından basıldı. Eser Maurice Ravel’in ölmeden önce incelemeke olduğu eserler arasında yer almıştı. Albert Wolff’un isteği üzerine bu eserden dört tanesi 1927’de Kedroff Kuarteti solistliğinde Wolff’un  yönetiminde Pasdeloup Orkestrası tarafından seslendirildi. 1929’da Bebek Senfonik Şiiri, Désiré Ingelbrecht’in yönetiminde Pasdeloup Orkestrası tarafından çalındı. 1932 yılında Alfred Cortot’nun siparişi üzerine bestelediği Enstantaneler Süiti Paris’te

École Normale de Musique Orkestrası tarafından Cortot’nun idaresinde çalındı. Sergei Prokofieff bu konseri  izleyenler arasında idi. 1932 Şubat ayında Pasdeloup Orkestrası Karagöz Senfonisi’ni bestecisinin yönetiminde çaldı. Aynı yıl 6 Mart günü ise Salle Pleyel’de Eugène Bigot

yönetiminde Paris Senfonik Orkestrası tarafından Türk Manzaraları’nın (Scènes Turques)

ilk seslendirilişi yapıldı. 1933’de Kromatik Konçerto Paris’te Salle Pleyel’de Dimitri Mitropoulos yönetiminde, bestecinin solistliğinde Paris Senfoni Orkestrası tarafından çalındı.İki yıl sonra  eseri Viyana’da Oswald Kabasta yönetiminde dinleyen Alban Berg Cemal Reşid’i kutlayanlar arasındaydı. Bu yılın sonbaharında 10.Yıl Marşı’nı Nişantaşı’ndaki konakta besteledi. 1933’te, Atatürk’ün Faruk Nafiz Çamlıbel’e direktifi ile  Türklerin Orta Asya’dan Anadolu’ya göçünü konu alan Özyurt piyesinin müziğini besteledi. Eser 1947’de İstanbul’da soprano Leyla Gencer’in solist olarak katıldığı konserde seslendirildi. 1933-37 yılları arasında operet ve rövüler besteledi, Ankara Radyosu’nda yayın şefi olarak görev yaptı. 1934’de ünlü rejisör Max Reinhardt’ın Atatürk için hazırlamış olduğu ‘Müzikli Türk Tiyatrosu için Rapor’da Rey kardeşlerin başarılarından övgü ile söz eder. Üzerinde en uzun süre çalışmış olduğu ve orkestrasyonunu yapmış olduğu tek operası Çelebi’nin besteleniş süreci bu dönemde başlar. Bu dönemde Cumhurbaşkanlığı Senfoni Orkestrası’nı yönetmiş ve Keman Konçertosu’nu bestelemiştir. 1941’de Roma’da Santa Cecilia Orkestrası ile 1. Senfoni’sinin ilk seslendirilişini yönetti. 1945’te Piyano Konçertosu, Pierre Monteux yönetiminde bestecinin solistliğinde Paris’te Colonne Orkestrası tarafından icra edildi. 1949’da Piyano Konçertosu (Do majör), Türk-İngiliz Kültür haftası çerçevesinde Ankara’da Clarence Raybould yönetiminde bestecinin solistliğinde çalındı. 1951-64 yılları arasında Napoli, (Scarlatti Orkestrası) Roma, Paris, Yugoslavya ve Polonya’da konserler yönetti. 1953’te Fatih Senfonik Şiiri’ni yazdı. 1954’te Pierre Fournier’ye ithaf edilen Pièces Concertantes, André Cluytens yönetiminde Orchestre National de France tarafından icra edildi.

1958 baharında Brüksel’de Uluslararası Sergi’de Belçika Kraliçesi Elisabeth’in huzurunda Paris Colonne Orkestrası’nın icra ettiği Fatih’i yönetti. 1964’te Piyano ve Orkestra için Kâtibim Türküsü üzerine Çeşitlemeler, İdil Biret ve Tonkünstler Orkestrası tarafından Viyana’da seslendirildi. 1968’de, Beşiktaş Serencebey’e taşındığı yıl İki Piyano için 12 Prelüd ve Füg’ü besteledi. 1973 yılında İstanbul’da bulunan ünlü çağdaş besteci Aaron Copland, Rey ile tanışarak bu eseri dinlemiştir. Eserlerinin kökenleri hem Batı hem Doğu sanatında bulunan Rey, 20. yüzyılda Avrupa’da rağbet görmüş olan ulusalcılık akımları çerçevesinde değerlendirilebilir. Bestecinin ilk dönem tarzı, halk türkülerini armonize ettiği, 1924’te ‘Sarı Zeybek’ türküsünün çokseslendirilişiyle başlayan dönemdir. Kendi tabiriyle ‘Étape mystique’ olarak tanımladığı ikinci yaratı evresinin 1930’lardan 1942’ye kadar sürdüğü söylenebilir. Bu dönem İslam mistisizmi ve geleneksel Türk musikisinden esinlendiği dönemdir. Initiation, Mistik, Piyano için Sonat ve Fantezi, Piyanolu Dörtlü, I. Senfoni, Piyano Konçertosu (1948) bu döneme aittir. Kendi fantezi dünyasında eserler yarattığı üçüncü dönem tarzı 1950’de ‘Çağrılış’ Senfonik Şiiri ile başlar ve Fatih, Sazların Sohbeti ve Katibim Çeşitlemeleri’ni kapsar. Rey’in en son eseri 1982 yılında kaleme aldığı Improvisation’dur. Besteci olarak yaşamı boyunca 8 opera, 13 operet ve rövü, 7 sahne eseri, 15 senfonik eser,

10 konçerto, 7 orkestralı şan eseri, 7 oda müziği, 14 piyano solo, 4 koro, 13 piyano ve şan eseri ile 6 marş kaleme almıştır. Orkestra şefi olarak Avrupa’da, Rusya ve İsrail de dahil olmak üzere 20’den fazla orkestrayı yönetmiştir.   İstanbul Şehir Orkestrası’nın ve Filarmoni Derneği’nin kurucusudur. Rey, Guy de Pourtalès’in ‘Chopin’ kitabını ve Théodore Dubois’nın ‘Armoni Nazariyatı’nı dilimize çevirmiş,  uzun yıllar radyoda ‘Müzik Dünyasında Gezintiler’ isimli bir program yapmıştır. Paris Konservatuarı’nda aldığı çok sayıda ödül ve payenin yanı sıra, Cenevre Konservatuarı Solfej ve Piyano Birincilik Ödülleri (1914-16), İspanyol Hükümeti (Alfonso el Sabio), İtalyan Hükümeti (Stella della Solidarità), Fransız Hükümeti (Légion d’Honneur, Officier ve Chevalier), İstanbul Devlet Güzel Sanatlar Akademisi Osman Hamdi Ödülü (1981), TİSAV Elli Yıl Sahnede Kalanlar Ödülü (1981), Transandantal Meditasyon Derneği Maharishi ödüllerinin yanı sıra, Atatürk Sanat Armağanı (1981), Devlet Sanatçısı Ünvanı (1981), Mimar Sinan Üniversitesi Devlet Konservatuarı Profesörlük payesi (1984) ve anısına sunulmuş olan Sevda Cenap and Vakfı Altın Onur Madalyası’nın (1995) sahibidir. 7 Ekim 1985 günü ebediyete intikal etmiş olan sanatçının mezarı Edirnekapı Şehitliği’nde,     ‘Rey Ailesi Aramgâhı’ndadır.